Iz knjizice “Partizanski spomenik u Mostaru”
Vodeci borbu protiv kapitalisticke eksploatacije i nacionalnog porobljavanja, Komunisticka partija Jugoslavije, odmah po zavrsetku Prvog svjetskog rata pocela je razvijati slobodarsku, revolucionarnu svijest radnih ljudi grada Mostara. Iako stalno izlozena teskim udarcima protivnarodnih rezima, mostarska partijska organizacija je sve vise izrastala u istinskog zastitnika interesa radnicke klase, u njenu rukovodecu politicku snagu. Ona je, na primjerima prakticne borbe za prava covjeka, stekla ugled i podrsku medju radnicima organizovanim po sindikatima i licnim primjerima komunista vrsila snazan uticaj na ostali dio slobodarskog stanovnistva. Poslije velikih hapsenja 1929., 1932. i 1940. godine nekoliko desetina komunista Mostara proslo je kroz robijasnice i koncentracione logore stare Jugoslavije, da bi se ti ljudi prekaljeni vratili u borbene redove svoje Partije i nastavili revolucionarnu aktivnost. Tu i jesu oni duboki korijeni revolucionarne tradicije ovoga grada.
Slobodarski grad se pripremao za predstojece dane. Partijska organizacija i Savez komunisticke omladine Mostara, idejno vaspitajuci svoje clanove za velike zadatke, istovremeno su politicki aktivirali siroke mase gradskog stanovnistva koje su sa radnickom klasom na celu sacinjavali jedinstven, rodoljubiv, oslobodilacki front grada. Masovne demonstracije, strajkovi, prvomajske proslave, zajednicki izleti radnika i omladine, sve zivlja aktivnost po skolama, radnickim i drugim sportskim organizacijama, bibliotekama, aktivnost u kvartovima, u sindikatima, medju naprednom inteligencijom - to su bile potvrde i izraz spremnosti naroda ovoga grada da bez kompromisa, odlucno i s vjerom u pobjedu udje u dane sudbonosne za nasu zemlju. Taj revolucionarni talas zapljusnuo je sve druge dijelove Hercegovine. Plemenite ideje ciji su nosioci bili komunisti zracile su daleko uokolo, a grad je i dalje ostao najbudniji strazar u tim revolucionarnim danima.
Posto je Partija pravovremeno signalizirala opasnost od rata, on nije bio nikakvo iznenadjenje. Clanovi Partije i Skoja u toku aprilskog rata javljali su se u dobrovoljce. Mjesni komitet je tada poslao svoju delegaciju kod komandanta armije generala Jankovica sa zahtjevom da se puste zatvoreni komunisti i radnici i da se da oruzje rodoljubima za borbu protiv ustasa. Delegaciju je odbio nacelnik staba general Glisic. Za koji dan komandant armije bez borbe predaje citavu armiju ustasama.
U novonastaloj situaciji Partija odmah daje direktivu komunistima i clanovima Skoja za prikupljanje oruzja koje je ostalo iza rasula jugoslovenske vojske. Na tom poslu su se narocito istakli clanovi Skoja. Zahvaljujuci toj akciji, svaki borac koji je iz Mostara otisao 1941. godine u partizane bio je naoruzan.
Uprkos nezapamcenom teroru koji je vladao u gradu, Partija se pripremala za oruzani ustanak. Odrzano je nekoliko sastanaka i savjetovanja Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu i rastureni su prvi leci u kojima se narod pozivao da se, u svom jednodusnom otporu okupatoru, okupi oko Komunisticke partije Jugoslavije. Sredinom jula 1941. godine formiran je Oblasni vojni stab za Hercegovinu, a 17. jula pokusava da iz Mostara izadje prva grupa od 21 clana Partije da bi pomogla organizovanje ustanka u istocnoj Hercegovini.
Dugogodisnje revolucionarno iskustvo omogucuje partijskoj organizaciji u Mostaru da se relativno brzo prilagodi novim uslovima svoga grada. Ona se orijentise na glavni zadatak - mobilizaciju svih snaga za oslobodilacki rat.
I pod najtezim uslovima ilegalnog rada, izlozena udarcima najgrubljeg okupatorskog terora, partijska organizacija u Mostaru je postojala i radila za cijelo vrijeme okupacije. Svakodnevno odasiljanje novih boraca u partizane, uspjesno organizovanje diverzija, sabotaza i atentata, skrivanje ilegalaca, snabdijevanje boraca sanitetskim i drugim materijalom, razvijanje najsireg politickog rada u masama, izdavanje i rasturanje biltena, letaka i ostalog propagandnog materijala, jednom rijecju aktiviranje svega sto je rodoljubivo i spremno za borbu - sve je to djelo komunista grada Mostara.
Ugled Partije iz dana u dana sve vise raste, jer su gradjani uvidjali da je ona, u najpresudnijim casovima nase istorije, jedina snaga koja organizuje i vodi borbu protiv okupatora.
Partija je sve vise ljudi angazovala na raznim akcijama. Citavi kvartovi bili su partizanski raspolozeni. Iz grada su neprekidno odlazili borci u partizane. Vec u septembru 1941. godine, uz pomoc komunista koji su izasli iz Mostara, formiran je Konjicki bataljon sa preko 150 boraca. Nepokoreni Mostar je stalno slao svoje sinove i kceri da se s puskom u ruci bore protiv okupatora. Preko 700 njih dalo je svoje zivote u velikom oslobodilackom ratu. To su zaista najdirljivije i najljepse stranice istorije ovog grada. One govore o snazi i jedinstvu gradjana ovog grada i njihovoj nepokolebljivoj vjeri u sigurnu pobjedu narodne revolucije.
Nosena plemenitim idealima svoje Partije, omladina je predstavljala najborbeniji odred narodnooslobodilackog pokreta u gradu. Ona je u svaku akciju srcano utkivala svoj mladalacki zanos i bez kolebanja i straha izvrsavala i najteze zadatke. Ni najsurovije prijetnje, ni stalni teror nisu ni jednog momenta pokolebali odlucnost omladine, a narocito Skoja.
Moglo bi se navesti bezbroj primjera koji osvjetljavaju revolucionarni lik ove omladine. Njeni podvizi su primjer neustrasivosti. Atentate na ustaske zlikovce …, cetnicke izrode …, talijanske oficire, ustaske agente …, mnoge sabotaze i diverzije, rasturanje letaka i pisanje parola - bez bojazni i dvoumljenja izvodili su mladi komunisti.
I okupatori, kao i domaci izdajnici, zabiljezili su, ne bez straha, te akcije i podvige. Tako se, na primjer, iz izvjestaja Drzavnog izvjestajnog ureda u Mostaru, upucenog u Zagreb, moze procitati:
>>Danas ujutro u citavom gradu su osvanuli veliki protuosovinski natpisi. Natpisi su veliki na mjestima po pola metra, pa cak i po jedan metar. Pisani su masnom crvenom bojom i vrlo lijepim citkim slovima. Natpisi se nalaze na skoro svim vecim kucama u gradu jednako u sredistu kao i na periferiji grada, tako da svugdje, kudgod se okrenete mozete citati ove natpise: “Smrt fasizmu!”, “Zivjeli partizani!”, “Zivjela Sovjetska Rusija!”, “Zivio Tito!”, “Dole NDH!”, “Smrt ustasama!” Natpisa ima u tolikom broju da vec ljude hvata jeza gledajuci na svakoj kuci slova velika po 1 metar sa ovakvim sadrzajem.<<
Okupator i domaci izdajnici nisu se zadrzavali na konstatovanju tih nimalo prijatnih cinjenica. Njihov strah se pretvorio u svakodnevne bjesomucne odmazde i divljanja. Medjutim, takvi postupci stvarali su od rodoljuba heroje, i to ne samo na oslobodjenoj teritoriji i u akcijama u gradu nego i u tamnicama koje su stalno punjene novim patriotima. Bezbrojni su primjeri herojskog drzanja gradjana ovog grada pred okupatorskim, ustaskim i cetnickim krvnicima. Niko od njih nije trazio milost, niti se pred neprijateljem pokolebao u pravednosti stvari za koju se bori. Dovoljno je sjetiti se herojskog drzanja dvojice sekretara Mjesnog komiteta KPJ za Mostar Jusufa Cevre i Ljube Bresana, zatim uhvacene partizanke Race Ivanisevic, pa omladinaca Drage Palavestre i Alije Rizikala i bezbroj drugih koji su prkosili gledajuci smrt u oci, pa da pred nasim ocima osvjezimo koliko krvavu toliko i blistavu dramu junaka koji su zrtvovali sebe u borbi za slobodnu domovinu.
Mnogobrojnim pojedinacnim podvizima i herojstvima pridruzuje se i nezaboravni revolucionarni podvig cijelog grada - iscrpljeni i premoreni borci Mostarskog bataljona poslije bitke na Sutjesci nasli su svoje sigurno utociste u njemu, bez obzira na policiju, gestapovce i okupatorsku vojsku. Smjestaj tih boraca, koji su nakon oporavka nastavili oruzanu borbu, organizovala je partijska organizacija, a rodoljubi su ih primili u svoje stanove, iako su bili duboko svjesni da se zbog toga izlazu smrtnoj opasnosti - i oni i njihove porodice. To je mogao uciniti samo grad heroj.
Partijska organizacija je u svim poduhvatima u toku rata imala snaznu podrsku medju zenama. One su se posebno isticale u sakupljanju pomoci za partizane i porodice boraca, a narocito u sklanjanju ilegalaca kojih je uvijek bilo u gradu. U srca zena-majki bila je duboko urezana ljubav prema borbi koju su vodili njihovi sinovi i kceri. One su jos 1941. godine svojim masovnim ucescem u demonstracijama zena Mostara izrazile solidarnost sa borbom koju je vodila Partija.
Zamasne akcije u gradu i na oslobodjenoj teritoriji nisu se mogle zamisliti bez stalne i organizovane propagande. Stamparija, koja je neprekidno u toku rata radila u Mostaru, bila joj je snazan oslonac. Ona je bila ziva veza sa hiljadama ljudi u gradu i van njega. Svakodnevni bilteni koji su stampani u toj stampariji bili su jedine novine kojima su gradjani vjerovali. Pored letaka, biltena, brosura i ostalog materijala, u njoj se stampala i Istorija SKP(b). Osim toga, u toj stampariji radjeni su i leci na talijanskom jeziku namijenjeni okupatorskim vojnicima.
Mostar, stalno budan i spreman na akciju, docekao je rasirenih ruku svoje oslobodioce. U njemu je u zajednickoj borbi iskovano i odnjegovano bratstvo i jedinstvo naroda nadahnutih ponosom zbog izvojevane slobode i svoje blistave proslosti.
Dugogodisnja revolucionarna borba i iskustvo radnickog pokreta, snaga i uticaj Komunisticke partije s drugom Titom na celu, spremnost i sposobnost komunista da organizuju i povedu oruzanu borbu protiv fasistickog okupatora i domacih izdajnika, ucinili su da se Mostar odmah opredijeli za narodnooslobodilacki pokret Jugoslavije.
Svjestan da se tom borbom ne istjeruje samo okupator iz nase zemlje, vec da borba istovremeno predstavlja odlucujucu bitku i za promjenu drustvenog sistema, bitku za socijalisticko drustvo, Mostar se povezao u jedinstven borbeni front i ostao cijelog rata znacajno i cvrsto revolucionarno uporiste.
Radnici, intelektualci i seljaci svrstali su se zbratimljeni u redove revolucije bilo kao ilegalni radnici u gradu ili kao borci Mostarskog bataljona i drugih partizanskih odreda i brigada Narodnooslobodilacke vojske Jugoslavije. Zbog toga su hapseni, protjerivani u logore, strijeljani, vjesani, masakrirani, ili su herojskom smrcu ponosno ginuli na ratistima. Ovi ljudi, dali su svoj zivot za novi zajednicki zivot u samoupravnoj socijalistickoj zajednici, zemlji ravnopravnih i zbratimljenih naroda i narodnosti Socijalisticke Republike Bosne i Hercegovine i Socijalisticke Federativne Republike Jugoslavije.
Mostar je pred Drugi svjetski rat imao osamnaest hiljada stanovnika, a u narodnooslobodilackom ratu aktivno je ucestvovalo blizu sest hiljada, dakle, svaki treci stanovnik.
Mostar je u narodnooslobodilackom ratu dao preko sedamsto i pedeset palih boraca, uglavnom mladica i djevojaka, trinaest narodnih heroja, i vise od hiljadu zrtava fasistickog terora.
Svaki deseti Mostarac nije docekao slobodu.
Slijedi lista imena 13 palih narodnih heroja Mostara po abecednom redu prezimena:
- Mladen D. BALORDA (1921. - 1943.); poginuo na Ovojcima 
- Karlo V. BATKO (1907. - 1943.); poginuo u Konjicu
- Ljubo B. BRESAN (1913. - 1943.); poginuo na Ovojcima
- Leo F. BRUK (1911. - 1943.); poginuo u Celebicima
- Adem I. BUC (1914. - 1943.); poginuo u Sarajevu
- Jusuf M. CEVRO (1914. - 1941.); poginuo u Mostaru
- Mustafa A. CEMALOVIC (1923. - 1943.); poginuo u Mostaru
- Rifat H. FRENJO (1923. - 1943.); poginuo na Sutjesci
- Mithad H. HACAM (1917. - 1942.); poginuo na Konjuhu
- Dr. Safet I. MUJIC (1908. - 1942.); poginuo u Zabrdju
- Sefik O. OBAD (1923. - 1943.); poginuo na Sutjesci
- Ahmet S. PINTUL (1922. - 1943.); poginuo na Dzepi
- Hasan S. ZAHIROVIC (1919. - 1943.); poginuo na Kobiljoj Glavi
___________________________________________________________________
"Hrabrost je odbraniti sebe od drugog, a junastvo odbraniti drugog od sebe samog!"
|
